رواج قمار در ایران وضعیت را بدتر میکند.
مهم نیست کجای دنیا زندگی میکنیم، چون انگار انسانها، جدا از ملیت و نژادشان، دوست دارند شانسشان را امتحان کنند. انسانها صرفنظر از اینکه برای خطرکردن برنامهریزی شدهاند یا فقط حریص هستند، تاریخی پر از قمار دارند. این نوشته به همت و یاری بهروز آقاخانیان که کارشناس امنیت شبکه است، نوشته و جمعبندی شده است.
منبعی را پیدا نکردیم که بتواند بهطور دقیق و قابل استناد بگوید قمار از کجا پیدا شده، با این حال نوعی توافق عمومی بر اینکه قمار مدرن نوع تکاملیافتۀ قمارهای قدیمی است، وجود دارد. قمار (Gambling) به شرطبندی بر سر هر چیز باارزشی (ارزش پولی و...)، با هدف برندهشدن آن چیز باارزش گفته میشود. شاید بشود گفت قمار پیشینهای به اندازۀ تاریخ تمدن بشر دارد و این تمدن برمیگردد به لذت اعتیادگونۀانسان برای ریسککردن، بردن و بهدستآوردن چیزی با ارزش زیاد و در مدت کم.
قمار پدیدهای پیچیده و غیرمعمول است. آرزوی رسیدن به موفقیت، مبارزه با سرنوشت، تجربۀ احساسات فوقالعاده و ثروتمندشدن سریع و آسان، بخشی جدانشدنی از طبیعت انسان بوده و هست. با گذشت هزاران سال، تاریخچۀ بازیهایی که در آنها همهچیز را اتفاق و پیشامد و هیجان تعیین میکند، محو شده است. این بازیهای بهدستآمده فقط سرگرمی نبودند، بلکه وسیلهای برای حل اختلافات به شمار میآمدند.
محبوبیت بازیهای قمار به خاطر تکرار احساس و هیجان ناشی از احتمال پیروزشدن است. همۀبازیهای ورزشی و مسابقات هم براساس همین هیجان پایهگذاری شدهاند؛ فقط با این تفاوت که این احساس در بازیهای ورزشی میل به پیروزی نامیده میشود. بردن یا باختن؟ بودن یا نبودن؟ و... مسائلی هستند که حل آنها برای انسان هزاران سال به طول انجامید.
قمار به همین شکل جلو میآمد که در اواخر دهۀ 90 میلادی، با ظهور اینترنت، سایتهای اینترنتی نیز به این بازار وارد شدند. این گسترش نوع تازۀ پدیدۀ قمار آنقدر عجیب بود که دانشمندان دست به پژوهش زدند تا علت انگیزۀ غیرارادی افراد برای قمارکردن را پیدا کنند.
تعدادی از دانشمندان حوزۀ اعصاب (Neuroscientists) در سال 2015 با بررسی تأثیرات قمار بر رفتار میمونها سعی کردند به تأثیر مسئلۀ کنجکاوی در ترغیب قماربازان به انجام این کار پی ببرند. این دانشمندان نتایج تحقیقات خود دربارۀ حس کنجکاوی در میمونها را در مجلۀ Neuron منتشر کردند.
آزمایش به این صورت برنامهریزی شد که برای ترغیب حس کنجکاوی میمونها به نوعی بازی قمار کامپیوتری، هر بار که آنها در بازی نتیجۀ موفقیتآمیز به دست آوردند، بهعنوان پاداش آب آشامیدنی بگیرند. در صفحۀ نمایش یک نوار طولی بهعنوان مشخصکنندۀ میزان شرط و میزان جایزه در اختیار میمونها قرار گرفته بود و میمونها پس از تعیین شرط باید منتظر مشخصشدن نتیجۀ شرط که توسط چراغهای سبز و قرمز اعلام میشد، میماندند. در مرحلۀ بعدی، برای اینکه حس کنجکاوی میمونها را ارزیابی کنند، به آنها امکان دادند که بلافاصله پس از شرطبستن از نتیجه آگاه شوند و نیاز نباشد که برای آگاهی از نتیجه انتظار بکشند؛ اما در قبال آن، از میزان جایزهشان کم شود.
نتیجه شگفتآور بود! میمونها حاضر میشدند حتی میزان آب آشامیدنی دریافتیشان به یکچهارم کاهش پیدا کند، اما زودتر از نتیجۀ شرط آگاه شوند! به بیان ساده، هنگامی که گزینۀ انتخاب از میان مقدار مشخص یا مقدار نامشخص آب آشامیدنی را در اختیار میمونها قرار دادند، آنها گزینۀ نامشخص را ترجیح دادند.
بهطورکلی میتوان قمار را به دو نوعِ قمار مبتنی بر شانس و قمار مبتنی بر مهارت تقسیم کردکه معمولاً در بازیها نیز بیشتر استفاده میشوند. در نوع اول شانس نقش بیشتری در بازی ایفا میکند و در نوع دوم مهارت حرف اول را میزند. اما نکتۀ حائز اهمیت این است که در هیچیک از این دو نوع، نتیجه بهصورت 100درصد قابل پیشبینی نیست.
در این نوع بازیها نتیجه کاملاً به شانس بستگی دارد و بازیکنان عملاً نقش چندانی در مشخصکردن نتیجۀ آن ندارند.
در این نوع بازیها نتیجه به مهارت خود یا همتیمیها بستگی دارد. بازیکنان میتوانند از استراتژیهای شرطبندی و تکنیکهای آن استفاده کنند.
قماری را که در دنیا انجام میشود میتوان به سه بخش کلی تقسیم کرد:
1. لاتاری یا بختآزمایی (Lottery): به تعداد زیادی بازیکن که هریک مقدار کمی پول وسط میگذارند و با قرعهکشی، تعدادی از آنها برنده میشوند و بخشی از پولهای جمعشده را میبرند گفته میشود.
2. شرطبندی (Bet): به پیشبینی نتایج مسابقات ورزشی و گذاشتن یک شرط روی نتیجۀ آن گفته میشود.
3. بازی رومیزی (Board Game): به بازیهایی که روی یک سطح ازپیشطراحیشده (کاغذی، پارچهای یا تختهای) انجام میشوند گفته میشود.
لاتاری در خیلی از کشورها انجام میشود و البته در بسیاری از کشورها خود دولتها آن را به رسمیت شناخته و برگزار میکنند؛ چون به گفتۀ خودشان مصاحبههای مختلف منبع خوبی برای کسب درآمد و صرف آن برای امور عامالمنفعه هستند. شرطبندی در دنیا بیشتر برای مسابقات فوتبال و اسبدوانی استفاده میشود. بازی رومیزی بیشتر در قمارخانه یا کازینو (Casino) انجام میشود.
تمام انواع قمار که اسم برده شد میتواند بهصورت فیزیکی یا آنلاین انجام شود. کشورهای دنیا قوانین مختلفی برای هریک از انواع قمار و بستر برگزاری آن (فیزیکی و آنلاین) دارند. در اغلب کشورهای اسلامی مانند ایران، ترکیه و عربستان قمار بهکلی ممنوع است. در کشورهایی مانند روسیه نوع فیزیکی قمار در محلهای تعیینشده مجاز است. در برخی از کشورها قمار کاملاً یا تا حد زیادی در انحصار دولت است و در تعدادی دیگر، آزاد ولی با نظارت بسیار دقیق انجام میشود. در واقع ازآنجاکه قمار نیز مانند مشروبات الکلی و مواد مخدر اعتیادآور بوده و برای سلامت عمومی جامعه مضر است، همۀ کشورها کم یا زیاد آن را با استفاده از قوانین و مقررات کنترل و محدود میکنند.
نقشۀ پایین، قوانین کشورهای مختلف دربارۀ قمار آنلاین را نشان میدهد که البته سالبهسال هم ممکن است تغییر کند.
این فعالیت به دلیل پاداشهای بسیاری که برای مغز فراهم میکند، میتواند بسیار اعتیادآور باشد. علامت اصلی اعتیاد به قمار این است که فرد با وجود آگاهی از آسیبها و ضررهایی که به او وارد میشود، احساس کند بر این رفتار خود کنترل ندارد و نمیتواند به آن خاتمه دهد. سایر علائم اعتیاد به قماربازی میتواند با علائم اعتیاد به مواد مشترک باشد. برای ترک اعتیاد به قمار میتوان به مراکز ترک اعتیاد مراجعه کرد.
همۀقماربازان در یک طبقه قرار نمیگیرند و بهطورکلی به سه دسته تقسیم میشوند:
1. قماربازان تفریحی: قماربازان تفریحی بیشتر بهخاطر تفریح قمار میکنند و عموماً این کار را با دوستان خود انجام میدهند. آنها توان مالی خود را بهخاطر برد به خطر نمیاندازند و ریسکهای بزرگ انجام نمیدهند. این افراد باخت را بهعنوان قسمتی از بازی میپذیرند و باختهای خود را تعقیب نمیکنند. قماربازی آنها در امور مربوط به کار یا زندگی خانوادگیشان دخالتی ندارد.
2. قماربازان حرفهای: قماربازان حرفهای بهخاطر درآوردن پول قمار میکنند، نه برای هیجان یا احتراز از مشکلات یا گریختن از آنها. این دسته تمرکز و دقت فوقالعاده زیادی از خود نشان میدهند و ریسکهای غيرضروری را قبول نمیکنند. معمولاً نیز هنگامی که جلو هستند قمار را متوقف میکنند. بسیاری از معتادان به قمار ادعا میکنند که قماربازان حرفهای هستند.
3. قماربازان پاتولوژیک (Pathology): قماربازان پاتولوژیک شدیداً به قمار اعتیاد دارند. آنها در برابر وسوسههای مربوط به انجام عمل قمار قدرت مقاومت ندارند. این افراد بدون انجام قمار در زندگی خود تنش یا تحریک زیادی را تجربه میکنند، درحالیکه با وجود آن احساس لذت و رضایت میکنند. این قماربازان میتوانند به دلیل باختهای بزرگ، مشکلات مالی و خانوادگی بسیاری را به زندگی خود تحمیل کنند.
قمار در ایران به دو بخش قبل و بعد از انقلاب اسلامی تقسیم میشود که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
قمار یکی از تفریحات در دربار شاه بود و هیچکس در قماربازی به پای اشرف و شاه نمیرسید. شاه نیز در قمار، همبازیهای مخصوصی داشت که تا آخر با او بودند. محمود حاجبی، پروفسور یحیی عدل (سناتور و جراح معروف) و ابوالحسن ابتهاج از همبازیهای حرفهای شاه بودند.
در کتاب چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه نوشتۀ روحالله حسینیان (صفحات 194تا 196) درخصوص قمار در زمان قبل از انقلاب اینطور نوشته شده:
در آن زمان قمار به شکل رسمی شناخته شده بود و رایجترین آن بلیتهای اعانۀ ملی یا بختآزمایی ملیبود که در سالهای دهۀ ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ خورشیدی به مناسبت جشن شاهنشاهی به قیمت ۳۰ریال فروخته میشد.
در ایران بعد از انقلاب، ازآنجاکه قوانین برگرفته از شرع اسلام است، انواع قمار کاملاً ممنوع است. در قانون مجازات جمهوری اسلامی ایران، در مادۀ ۷۰۵ آمده: «قماربازی با هر وسیلهای، ممنوع است و مرتکبان آن به ۱تا۶ ماه حبس یا ۷۴ ضربه شلاق محکوم شده و در صورت تظاهر به قماربازی، به هر دو مجازات گفتهشده محکوم میشوند. البته شرط خاص برای تحقق این جرم قصد برد و باخت است؛ یعنی سوءنیتی مبنی بر قصد برد و باخت باید وجود داشته باشد. اما اگر قصد برد و باختی وجود نداشته باشد مرتکب این عمل، مجرم نیست.»
حتی در قانون مدنی ایران هم قمار و شرطبندی حرام شناخته شده است. مطابق با مادۀ ۶۵۴ قانون مدنی: «قمار و گروهبندی باطل و دعاوی (ادعاها) راجع به آن مسموع (شنیدنی) نخواهد بود؛ یعنی در جرگه (گروه) معاملات نامشروع قرار گرفته و طرح دعاوی در رابطه با آن وجاهت قانونی ندارد و قابل پیگیری نخواهد بود.»
اما در سالهای دهۀ ۱۳۷۰ خورشیدی، سازمان بهزیستی ایران بلیتهای بختآزمایی به نام بلیت «ارمغان بهزیستی» یا «هدیۀارمغان سبز» را برای مدتی کوتاه منتشر کرد که فوراً با حکم برخی از مراجع جلوی آن گرفته شد.
قوانین ایران بر پایۀ اسلام بنا شده است و دین اسلام قمار را به سه دلیل حرام میداند:
1. عقل: ازنظر عقلی، هر عملی که باعث تهییج و تحریک اعصاب شود، کینه و دشمنی به وجود آورد و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی زیانباری به دنبال داشته باشد، جایز نیست.
2. اجماع: علمای شیعه و سنی بالاتفاق بر حرمت قمار اجماع دارند و احدی از آنان به جواز فتوا نداده است. ازنظر علما حتی آموزش قمار، ساختن وسایل قمار و خرید و فروش آن نیز حرام است.
3. کتاب قرآن: این کتاب صریحاً بر حرمت قمار تأکید کرده است:
با این حال قمار به شکلهای دیگری در ایران، بهصورت غیرقانونی و دورزدن قانون رایج است. مثلاً طبق تجربۀ ما از حضور در شهرهای شمالی، در آن شهرها شرطبندی روی تیمهای فوتبال بسیار محبوب است. قبل از رواج اینترنت کارهایی به نام «توتو» رواج داشت و مردم در قهوهخانهها شرطبندی میکردند. یا میزهای پوکر که معمولاً در محلههای متمول شهرهای بزرگ وجود داشت و برای بازی باید حتماً رابطی شما را معرفی میکرد. نیروی انتظامی بارها با آنها برخورد کرده بود.
اما بعد از رواج اینترنت کنترل قمار بسیار سخت شد. بهخصوص در سالهای اخیر، گستردهشدن سیستمهای پرداخت آنلاین، قمار را ساده کرده است. قمار نیز مانند باقی موارد اعتیادآور است و مردم به سمت آن میروند؛ ولی دولتها برای سلامت عمومی جامعه و جلوگیری از کلاهبرداریهای مالی، آن را کنترل میکنند. در واقع قمار مانند کسبوکارهای عادی نیست و به نظارت بیشتری نیاز دارد. اینکه در ایران قوانین قمار باید چگونه باشد و چه نوع قماری و در چه بستری صورت گیرد، به کارشناسی نیاز دارد. اما چون قوانین ما دراینباره برگرفته از شرع اسلامی است، انعطاف آن بسیار محدود است.
قمار در خیلی از کشورها بهعنوان کسبوکار شناخته میشود و و برد و باخت هم جزئی از آن است. در اینجا دو مسئله وجود دارد:
1. خود کسبوکار شرطبندی نیز ازنظر سلامت روانی و اقتصادی در جامعه تأثیرات منفی دارد. مثلاً وقتی در موضوع موسیقی، کسبوکارهای قمارمحور اسپانسر آثار میشوند، این قضیه جای بحث دارد و دیدگاههای مختلفی در آن مطرح میشود.
2. اما مسئلۀ دوم و مهمتر این است که سایتهای قمار فعال این روزها نهتنها بهطور طبیعی مجوزی در ایران ندارند، بلکه هیچگونه مجوزی از هیچ کشور دیگری هم ندارند. این یعنی هیچ ارگانی در هیچ جای دنیا بر کار آنها نظارتی ندارد و درنتیجه فعالیت گردانندگان و تبلیغکنندگانشان که اغلب ساکن خارج از ایران هستند، در کشور محل سکونتشان غیرقانونی و قابل پیگیریست. قوانینی که یک شرکت قمار در اروپای شمالی، غربی یا آمریکای شمالی ملزم به رعایت آنهاست، اغلب تحت عنوان بازی مسئولانه (Responsible Gaming) تعریف میشود که شامل موارد زیر است:
در واقع مشکل اینجاست که سایتهای قمار در ایران، بهخاطر نداشتن مجوز از ایران و هیچ کشور دیگری، ملزم به رعایت موارد بالا نیستند و کاربر در صورت کلاهبرداری و هرگونه جرمی، دیگر قادر به پیگیری نیست.
همانطورکه گفتیم،در ایران پدیدۀ قمار بیشتر به شکل آنلاین رواج دارد. بعید میدانیم در ایران کار آماری جامعی دراینباره انجام گرفته باشد؛ ولی طبیعاً مانند باقی کشورها نوع آنلاین شرطبندی و کازینو در میان جوانان و نوجوانان و البته در مردان بیشتر از زنان رواج دارد. قمار برای بخش بزرگی از مردم بدون درنظرگرفتن طبقۀ اقتصادی آنها کارکرد سرگرمی دارد، ولی افرادی که به آن بهعنوان راهی برای درآمد آنی نگاه میکنند، عمدتاً بخش ضعیفتر جامعه هستند که افق روشنی در آینده برای خود نمیبینند و نمیتوانند در جاهایی مانند زمین یا بورس سرمایهگذاری کنند. آنها به دنبال شانس و درآمد آنی میگردند؛ چیزی که البته نصیبشان نمیشود.
باز هم بهخاطر غیرقانونیبودن، هیچ آمار رسمیای وجود ندارد. الگوریتمهای پیشبینی و کازینو در پلتفرمهای قمار بهگونهای طراحی شدهاند که با شرکت تعداد معینی مخاطب، سایت سودده میشود. در واقع مجموع مخاطبان یک سایت در پایان روز بازنده هستند. فقط تعداد انگشتشماری از آنها میبرند.
به گفتۀ سردار وحید مجید، رئیس پلیس فتای ناجا، چندی قبل در سایت پلیس اعلام کردند که از ابتدای سال 1398 بیش از ۹۶میلیارد تومان گردش مالی، توسط سایتهای قمارباز در ایران صورت گرفته است، اما کسانی که در این قمارها فریب خوردهاند، شکایتی نکردهاند.
او در ادامه میگوید: «در پنج ماه گذشته ۱۰۰۴ فقره تارنمای قمار شناسایی و منجر به تشکیل ۳۹۲ فقره پروندۀ قضایی با گردش مالی بیش از ۹۶میلیارد تومان و مسدودسازی بیش از ۹میلیارد تومان شده است.»
با این حال شاید در این آمارها درصد خطایی وجود داشته باشد؛ زیرا سایتهایی هستند که هنوز شناسایی و درنتیجه متوقف نشدهاند. ولی میتوانیم از پیشنهادها و اسپانسرشدنهای سایتهای شرطبندی تخمینی داشته باشیم. این سایتها معمولاً از افراد تأثیرگذار فضای مجازی و هنرمندان بهعنوان برند استفاده میکنند. در واقع پلتفرم بازی و مالی ثابت است و فقط نام دامنهها به انتخاب سلبریتی تغییر میکند. این سلبریتیها بنا به شهرت و تعداد دنبالکنندگان، ماهیانه مبلغی را دریافت میکنند یا اینکه اصلاً بهصورت درصدی شریک میشوند. در گفتوگو یا افشاگریهای برخی از این چهرهها پیشنهادهایی مانند ماهیانه 100تا200 میلیون تومان دیده شده یا اینکه سایتها با مبالغی مانند 50تا200 میلیون، اسپانسر تکآهنگها یا آلبومهای رپ میشوند.
مسئلۀ فیشینگ زمانی رخ میدهد که سایت اصلاً در کار قمار نیست، ولی با ترفندی اطلاعات بانکی کاربر را سرقت میکند. اما دربارۀ سایتهایی که واقعاً به کار قمار میپردازند به این شکل است که کاربر برای شارژ حساب خود در سایت باید اطلاعات کارت بانکی خود شامل رمز دوم و CVV2 را بهطور کامل در اختیار واسطههایی مانند پارسیگرام (پارس پی) که گردانندگان خود همین سایتهای قمار طراحی کردهاند، قرار دهد. یا اینکه پول را به حساب افرادی نامشخص کارتبهکارت کند. به نظر من این اولین و مهمترین جرم اینگونه سایتهاست: «نگهداری اطلاعات بانکی کاربر.» درخصوص سایر تخلفات هم ما بهعنوان یک ناظر خارجی چیز زیادی نمیدانیم. ولی مثلاً هیچ مکانیزمی برای رعایت بازی مسئولانه وجود ندارد. تبلیغات آنها اغلب محتوای سکسی و مواد مخدر دارد و جوانان و نوجوانان را هدف قرار میدهند. افراد زیر سن بهراحتی در آنها بازی میکنند و هیچ تضمینی برای بازی منصفانه وجود ندارد. هیچ اهرمی نیز برای شکایت و پیگیری در دست کاربر قربانی نیست.
تحقیقاتی که دراینباره شده نشان میدهد که قمار زمانی در جامعه رواج بیشتری پیدا میکند که جامعه ازنظر اقتصادی در حالت راکد یا ناپایدار است. رشد قمار در ایران از دو سال گذشته میتواند به همین دلیل بوده و شاهدی بر این ادعا باشد. ازآنجاکه جوانان و افراد ضعیفتر جامعه امید کمتری به آیندۀخود دارند، فکر میکنند میتوانند با شرکت در قمار، یکشبه سرمایۀ اندک خود را چندبرابر کنند. یا اینکه در ابتدا فقط بهخاطر سرگرمی وارد آن میشوند، ولی بهتدریج به بازیکردن عادت میکنند. تا حدی که اگر چیزی هم برده باشند، بهخاطر بازی مداوم شروع به ازدستدادن میکنند. اظهارنظر دربارۀ تأثیرات روانی یا اقتصادی به کارشناس مرتبط نیاز دارد؛ ولی درک آن ازلحاظ منطقی هم کار دشواری نیست.
تصمیماتی که انسانها در ارتباط با پول میگیرند، در اغلب موارد غیرمنطقی به نظر میرسد و ممکن است باعث ایجاد حبابهای قیمتی و سقوط بازار شود. بعضی وقتها تصمیمات بدی میگیریم که بههیچوجه عقلانی به نظر نمیرسند.
همانطورکه گفتیم، قمار سابقهای به اندازۀ تاریخ تمدن بشر دارد. در ایران معاصر همیشه بوده و مسلماً قرار هم نیست از بین برود؛ ولی گرایش به آن مسلماً میتواند کمتر از امروز شود. تجربۀباختهای پیدرپی، قربانیان کلاهبرداری، قوانین شفاف و برخورد با مجرمان و همینطور صحبتکردن و اطلاعرسانی و انتقاد از سلبریتیهایی که این سایتهای غیرقانونی را تبلیغ میکنند، بهطور قطع تأثیرگذار خواهد بود.